آشنایی با ادله و اسناد رخ داد پلید پوریم

 مدخلی بر ایران شناسی بدون دروغ و بی نقاب، ۱۴۶

ابزار کار بنیان شناس، هیاهوی تحمیق و تخدیر کننده باستان پرست نیست، چنان مجذوب فرم جام و کوزه و نام و قافیه و نقش این در و ضخامت آن دیوار نمی شود که تناسب های اجتماعی را فراموش کند و مقدم بر شیفتگی، برقراری همآهنگی و علت بروز و چه گونگی ظهور تغییرات در آن جامعه و در زندگی آن مردمی را می جوید، که به این گونه عوارض و آثار نیازمند شده و از عهده تدارک و تهیه ی آن برآمده اند. مثلا با ملاحظه ی این همه کاروان سرای ساخته شده در عهد اصطلاحا صفویه، بلادرنگ می پرسد مگر در آن دوران تولید ملی در چه مقیاسی فعال و دچار کدام تحول شده بود و چه کالای به تولید انبوه رسیده را عرضه می کرد، که انتقال آن به بازارهای مصرف، از آذربایجان تا سیستان، پاسخ سرمایه گذاری غیر عادی بنای این همه کاروان سرای دشوار ساخت را بدهد؟ بنیان شناس می پرسد که اگر صفویه را سازنده این کاروان سراها و وجود این ابنیه را با نیازهای تولیدی - تدارکاتی زمان آنان منطبق می دانیم، پس لاجرم جوامع مقدم بر آن سلسله، که چنین کاروان سراهایی را آماده نداشته اند، در مرحله و شرایط پیش از تولید و توزیع می زیسته اند. آن گاه پرسش اصلی و عمده سر بر می آورد که بروز چنین تحولی در مبانی زندگی جمعی، تا اندازه ای که ناگهان بنای این همه کاروان سرا، در سراسر این سرزمین را ضرور کند، حاصل چه معجزه ای با کدام توضیح است و بضاعت علمی و فنی و سرمایه ی کلان لازم برای اعمال این تغییرات از کجا تامین و از چه منبعی عاریت گرفته شده و چنین تحول اجتماعی و اقتصادی و تدارکاتی بر مبنا و با به کار بردن کدام ذخیره ی ملی ممکن شده است؟ مورخ پیشاپیش تنها پاسخ تاریخی قانع کننده و مقبول برای ظهور معجزه ی صفویه را ارائه داد و آن را حاصل کار جمعی گروه های متعددی از نیروی کار متخصصان منطقه ای و به ویژه ارامنه دانست که به سفارش و با سرمایه متحد کنیسه و کلیسا، در زمانی که کنجکاوان و جست و جوگران، به سبب ظهور امکانات جدید ملاحی، عازم دیدار از جهان بودند، مامور حذف آثار پوریم و تولید نمایشی کشوری به نام ایران، با نشانه هایی پراکنده و فریبنده از قدمت تاریخی شده اند.

ورود جدید و مجدد مورخ به مبحث این کاروان سراها، که کوشش اصلی در زمان اصطلاحا صفویه، مصروف برآوردن آن ها شده و در مجموع از جنبه ی فنی و اجرایی و صرف هزینه، با دیگر مظاهر معماری اصفهان و قزوین و قم و کاشان قابل مقایسه نبوده و بارها بر آن ها مقدم است، از این باب انجام می شود که از منظر و منطقی دیگر، آگاه شویم که تمام این ابنیه ی ماندنی و ممتاز و پر تعداد، نه ایستگاه هایی برای ارائه ی خدمات تجاری، بل تنها نمایه هایی به قصد القای کشوری با روابط معینی از تولید و توزیع و تمدن بوده و بدون شک بخش اعظم نزدیک به تمامی آن ها تا ظهور قاجار، کاربرد ارتباطی و تجاری نداشته اند. پیش تر از این مقوله عبور کرده بودم که ساخت کاروان سرا در میان بیابان ها، تنها و زیرکانه ترین شکل ممکن برای القای شهر نشینی و ایجاد توهم در باب وجود جماعات فعال اجتماعی در ایرانی است که تا زمان اصطلاحا صفویه حتی یک حمام و آب انبار نداشته است.   

«همان طور که گفته شد، تنوع در معماری کاروان سراهای ایران اعجاب انگیز و بی سابقه بوده و نمی توان در این مختصر از تمامی آن ویژگی ها بحث کرد، و نیز خصوصیات گوناگونی در بسیاری از کاروان سراها به چشم می خورد که در خور بررسی و تحقیق جامع است. برای مثال می توان از کاروان سراهای درون شهری یا کاروان سراهایی که دو درب ورودی دارند و یا کاروان سرای کویر و همچنین توقفگاه های بین راه که هر یک از شیوه ی معماری خاصی برخوردارند نام برد. مثلا در مسیر جاده ها تعداد زیادی توقفگاه وجود دارد که برای توقف مسافرین ساخته شده است. توقفگاه های مزبور دارای عمل کردهای مختلف اند که برای نمونه می توان پاسگاه های حفاظت راه ها، محل توقف مامورین پست و چاپارها، پناهگاه مسافرین به هنگام بلایای طبیعی مانند سیل، بهمن، برف و کولاک شدید و طوفان را ذکر کرد و یا بناهای مشابهی که برای استفاده ی قهوه خانه و چایخانه استفاده شده است. بسیاری از این توقفگاه ها حتی ظرفیت پذیرش یک کاروان کوچک را هم ندارند و فقط برای بیتوته یکی دو مسافر و یا اتراق چند ساعته ی یک گروه بسیار معدود می توانند قابل استفاده باشند، و کاروان های بذرگ در صورت ضرورت توقف در چنین مکان هائی، مجبورند در بیرون توقفگاه ها اقامت کنند.» (کاروان سراهای ایران، محمد یوسف کیانی ـ ولفرام کلایس، ص ۱۵)

این هم نقل دیگری است که بر تنوع بیش از حد و کاملا استثنایی بناهای کاروان سرایی ایران اعتراف می کند. اگر چنین تنوع نخبه و مطلقی در معماری این ابنیه برقرار است، پس دسته بندی آن ها، به دو و سه و چهار ایوانی، شوخ طبعی رندانه ی آن بررسانی است که از این راه قصد تاریخ گذاری و دوران سازی باسمه ای برای ابنیه ای را دارند، که بدون استثنا تمامی آن ها را در فاصله ی صفویه تا قاجار ساخته اند. در عین حال کنجکاوانی که به کاروان سراهای ایران پرداخته اند، متعدد نیستند در وجه عمده، ماکسیم سیرو خاور شناس فرانسوی است و دو محقق پس از او، به نام های ولفرام کلایس و محمد یوسف کیانی، که به گمان من کاری جز ارائه ی کپی نسبتا شفاف تری از همان تالیفات سیرو ارائه نداده اند که به دو کتاب «کاروان سراهای ایران» و «راه های باستانی ناحیه ی اصفهان و بناهای وابسته» محدود می شود و کتاب دوم او از فرط بی پایگی داستانواره، تنها به کار اثبات شیرین عقلی سیرو و تفریح اهل نظر می آید، چنان که در چند سطر زیر ملحوظ است.

«رباط سلطان - بین یک کوهستان و بستر یک رودخانه خشک شده قرار دارد. مخصوصا در آن جا قرار گرفته تا به دو خط سیر نظارت داشته باشد. یکی خط سیر شمال - جنوب که از اصفهان می آید و پس از پیمودن ۳۰ کیلومتر در کویر از طریق یک گردنه ی کوچک که از طار می آید، روانه ی کوهستان کاشان می شود... من فکر می کنم این بنا با حیاط مربع صرفا یک تجاوز واقعی در ترکیب عمومی است که بعد از فتح اعراب و کاملا جلوتر از بناهای پیش از سلجوقیان که در مجاورت آن قرار دارند، در این محل محفوظ و قابل دفاع ساخته شده است. تاریخ آن به آخر قرن دوم یا آغاز قرن سوم هجری می رسد که تجدید حیات تجارتی ضرورت ساختمان چند کاروان سرا را ایجاب می کرده است. بدون این که چیزهایی از توده نخاله و خرابی های ساختمان برداشته شود، ممکن نخواهد بود بیش از این درباره ی این اثر باستانی جالب تفسیر کنیم. ولی علی رغم ناچیز بودن معایناتی که انجام داده ایم می توان درباره ی تاریخ اولیه رباط سلطان به این شرح اظهار عقیده کرد: در جوار یک محل آب لب شور حدود قرن ششم میلادی یک پست پلیس راه ساخته شده، هنگام افول امپراتوری ساسانیان به مناسبت رفت و آمد قوای نظامی ملحقاتی با شتاب به آن افزوده اند، بعدها در خلافت عباسیان احتیاجات تجارت فعال ضرورت ایجاد یک کاروان را سرا ایجاب نمود، در نتیجه این محل گسترش های قابل توجه پیدا کرد که تجزیه و تحلیل آن بعدا عرضه خواهد شد». (ماکسیم سیرو، راه های باستانی ناحیه ی اصفهان و بناهای وابسته به آن ها، ص ۶۵)

بافنده چنین مالیخولیای نخبه ای، یا به کلی با عقل وداع و یا دست مایه چشم گیری دریافت کرده است. فرهنگ و تاریخ و هویت مردم این سرزمین با هجوم چنین جانوران بی ترحمی مواجه بوده که می توانسته اند به گردن یک چهار دیوار فرو ریخته، که پس مانده ی یک آغل و سکونتگاه موقت یک مجموعه کوچک کشاورزی - اربابی، نه چندان قدیمی و متعلق به قرن پیش است، چنین مدال تاریخی پرشکوهی بیاویزند و از آن پاسگاه پلیس راه و مرکز نظامی و کاروان سرا درآورند!!!

 حالا به این نقشه نگاه کنید که از صفحه ی ۴۰۸ کتاب «کاروان سراهای ایران»، کار مشترک محمد یوسف کیانی و ولفرام کلایس برداشته ام که کاروان سراهای موجود در مسیر قم به تهران و تهران به ورامین و دماوند و فیروز کوه را نشان می دهد. در این نقشه قریب چهل کاروان سرا در استان قدیم تهران معرفی می شود با رسامی و تصاویر و شرح کوتاهی بر هر یک از آن ها، شامل نام و محل و نوع پلان و قدمت ساخت، که شهر فرنگی از گمانه های بی اساس جز در نام گذاری و موقعیت جغرافیایی آن هاست. شهر فرنگی که در زیر با باسمه های رنگی آن آشنا می شوید.

۱. نام کاروان سرا: آوه. موقعیت جغرافیایی: جنوب جاده ی قم به ساوه. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: صفویه.
۲. نام کاروان سرا: اتابکی. موقعیت جغرافیایی: جاده ی قم ـ کاشان. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: قاجاریه.
۳. نام کاروان سرا: امام زاده هاشم. موقعیت جغرافیایی: جاده ی آبعلی. نوع پلان: کوهستانی. قدمت: صفویه.
۴. نام کاروان سرا:امین آباد. موقعیت جغرافیایی: جاده ی فیروز کوه. نوع پلان:کوهستانی. قدمت: صفویه.
۵. نام کاروان سرا: باقر آباد. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ قم (علی آباد ـ منظریه). نوع پلان: متفرقه. قدمت: قاجاریه.
۶. نام کاروان سرا: پاسنگان. موقعیت جغرافیایی: جاده ی قم ـ کاشان. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: اوایل قاجاریه.
۷. نام کاروان سرا: پل دلاک. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ قم. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: صفویه.
۸. نام کاروان سرا:پل دلاک. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ قم. نوع پلان:متفرقه. قدمت: قاجاریه.
۹. نام کاروان سرا: جنوب به غرب تهران. موقعیت جغرافیایی: ۲کیلومتری تخت رستم. نوع پلان: متفرقه. قدمت:قاجاریه.
۱۰. نام کاروان سرا: حسن آباد. موقعیت جغرافیایی: جاده ی قم ـ تهران. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: قاجاریه.
۱۱. نام کاروان سرا: خاتون آباد. موقعیت جغرافیایی:شرق تهران. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: قاجاریه.
۱۲. نام کاروان سرا: دیر گچین. موقعیت جغرافیایی:۶۵ کیلومتری جنوب تهران. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: ساسانی ـ صفویه.
۱۳. نام کاروان سرا:ده نر. موقعیت جغرافیایی: جاده ی قم ـ کاشان. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: قاجاریه.
۱۴. نام کاروان سرا: رباط کریم. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ شهریار. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: قاجاریه.
۱۵. نام کاروان سرا: رباط حوض سلطان. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ قم. نوع پلان:دوایوانی. قدمت: قاجاریه.
۱۶. نام کاروان سرا: رضا آباد. موقعیت جغرافیایی: جاده ی ساوه ـ قم. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: قاجاریه.
۱۷. نام کاروان سرا: سفید آباد. موقعیت جغرافیایی: جنوب تهران ـ شرق دریاچه ی نمک. نوع پلان: متفرقه. قدمت: صفویه ـ قاجاریه.
۱۸. نام کاروان سرا: سنگی (قلعه سنگی). موقعیت جغرافیایی: جاده ی ری ـ قم، ۳۵، کیلومتری شمال غرب قم. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: صفویه.
۱۹. نام کاروان سرا: شرق پیشوا. موقعیت جغرافیایی: جاده ی گرمسار ـ ورامین. نوع پلان: متفرقه. قدمت: قاجاریه.
۲۰. نام کاروان سرا: صدر آباد. موقعیت جغرافیایی:  جاده ی قم . نوع پلان: دو ایوانی. قدمت: صفویه قاجار.
۲۱. نام کاروان سرا: عباس آباد ـ سیاهکوه. موقعیت جغرافیایی: جاده ی ری ـ ورامین. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: صفویه.
۲۲. نام کاروان سرا:غباسی. موقعیت جغرافیایی: جاده ی هراز. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: صفویه.
۲۳. نام کاروان سرا: معروف به قلعه حسین آباد. موقعیت جغرافیایی:جنوب به شرق پیشوای ورامین. نوع پلان: متفرقه . قدمت:قاجاریه.
۲۴. نام کاروان سرا: قلعه سنگی. موقعیت جغرافیایی: جاده ی ورامین ـ قم. نوع پلان:چهار ایوانی . قدمت:سلجوقی.
۲۵. نام کاروان سرا: کبود گنبد. موقعیت جغرافیایی: جاده ی قدیم خراسان، بین ورامین و قم. نوع پلان: چهار ایوانی  . قدمت: ... .
۲۶. نام کاروان سرا: کرج. موقعیت جغرافیایی: کرج. نوع پلان: چهار ایوانی  . قدمت: صفویه .
۲۷. نام کاروان سرا:کنار گرد. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ قم. نوع پلان: دو ایوانی. قدمت: صفویه .
۲۸. نام کاروان سرا:کندوان. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ چالوس. نوع پلان: کوهستانی. قدمت: قاجاریه .
۲۹. نام کاروان سرا: گامبوت. موقعیت جغرافیایی: جاده ی هراز. نوع پلان: کوهستانی. قدمت: صفویه.
۳۰. نام کاروان سرا:گدوک. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ فیروز کوه. نوع پلان: کوهستانی. قدمت: صفویه.
۳۱. نام کاروان سرا: گردنه ی گدوک. موقعیت جغرافیایی: جاده ی فیروز کوه. نوع پلان: کوهستانی. قدمت: قاجاریه.
۳۲. نام کاروان سرا: گردین. موقعیت جغرافیایی: جاده ی ساوه ـ قم ـجنوب ساوه). نوع پلان:دوایوانی  . قدمت: قاجاریه .
۳۳. نام کاروان سرا: مسجد آباد. موقعیت جغرافیایی: جاده قم ـ ساوه. نوع پلان: چهارایوانی. قدمت: صفویه.
۳۴. نام کاروان سرا: میرزا عبدالله خان. موقعیت جغرافیایی: جاده ی هراز. نوع پلان: کوهستانی. قدمت: صفویه .
۳۵. نام کاروان سرا: ...    . موقعیت جغرافیایی: جاده ی ایوانکی ـ ورامین. نوع پلان: متفرقه (چاپارخانه). قدمت:قاجاریه.
۳۶. نام کاروان سرا:  ...   . موقعیت جغرافیایی: جاده ی ورامین ـ گرمسار. نوع پلان: کوهستانی. قدمت: اوایل اسلام .
۳۷. نام کاروان سرا: قصر بهرام. موقعیت جغرافیایی: جنوب تهران. نوع پلان: چهار ایوانی. قدمت: صفویه.
۳۸. نام کاروان سرا: سن سن. موقعیت جغرافیایی: جاده کاشان ـ قم. نوع پلان: چهار ایوانی.  قدمت: صفویه.
۳۹. نام کاروان سرا: سنگی. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ کرج. نوع پلان: چهار ایوانی .  قدمت: قاجاریه.
۴۰. نام کاروان سرا: عین الرشید. موقعیت جغرافیایی: جاده ی عباس آباد ـ سیاهکوه. نوع پلان: چهار ایوانی  . قدمت:صفویه.
۴۱. نام کاروان سرا: ایوانکی. موقعیت جغرافیایی: جاده ی تهران ـ گرمسار. نوع پلان: چهار ایوانی  . قدمت:صفویه .

شروح بالا بر ۴۱ کاروان سرای استان تهران را هم از صفحه ی ۴۰۹ تا ۴۵۲ همان کتاب برداشته ام. تقسیم بندی دورانی آن بسیار طرب انگیز است: چنان که ساسانیان و عجیب است که با کمک صفویه، یک کاروان سرا به نام دیر گچین در حوالی تهران ساخته اند که در کتاب با قدمت ساسانی - صفوی معرفی و توصیف شده است. کاروان سرای دیگری داریم با قدمت صفوی - قاجار به نام سفید آباد در مسیر قم و نیز ساخت کاروان سرای بی نام دیگری را بدون تعیین دوران سلسله ای معین، به طور کلی از اوایل اسلام و در جاده ی ورامین به گرمسار آدرس داده اند و بالاخره کاروان سرای قلعه سنگی در مسیر ورامین به قم را هم متعلق به دوران سلجوقیان دانسته اند. آن گاه باقی مانده را منصفانه و یکی در میان، صفوی و قاجاری خوانده اند!!! بدون شک چنین دوران شناسی کاروان سراها از سوی بررسان آثار معماری ایران، بیش تر به مزاح شبیه است. با این همه قصد من آشنا کردن خوانندگان این وبلاگ با چنین شیرین زبانی های به ظاهر عالمانه و به واقع ابلهانه در باب معماری کاروان سراهای ایران نیست، قصد آن دارم به گوشه ای اشاره کنم، کمینگاه پریشان کنندگان تاریخ شرق میانه و مولفان و مورخان یهودی، که از آن کنام تیرهای زهر آلود همه گونه دروغ را به ذهن مردم ما در یکی دو قرن گذشته پرتاب کرده اند.          

این قدیم ترین نقشه ی تهران است که در سال ۱۲۷۵ هجری قمری ، یعنی قریب ۱۵۰ سال پیش، در زمان ناصرالدین شاه، به همت علی قلی میرزا و یک افسر توپخانه به نام مسیو کرشیش فراهم و در صفخه ی ۶۹۶ و ۶۹۷ دائرة المعارف مصاحب چاپ شده است. دیوار و حصار اطراف تهران و دروازه های معروف آن را، بر مبنای اعترافات موجود، در اوائل دوران قاجار ساخته اند و به دروازه شمیران و دروازه دولت و دروازه قزوین و دروازه دولاب محدود می شود. در این نقشه بالاتر از خیابان انقلاب کنونی و پایین تر از بازار، بیرون از دروازه قرار می گیرد و بیابان است. تمام محیط شهری و مسکونی آن در دایره ای به قطر کم تر از یک و نیم کیلومتر می گنجد و بقیه آن کشتزار و باغ های اشرافی به خصوص در سمت غرب است. کوچک ترین نشانه قدمت ابنیه، مگر با نصب کتیبه و کاشیواره و کنده کاری های قلابی و جدید، در دو سه امام زاده، از جمله در سید اسماعیل و امام زاده یحیی با گنبد آشکارا کلیسایی و سنگ نوشته ای در سید نصرالدین ندارد، تا زمان رضا شاه هیچ بنای دولتی، جز دو سه قصر قاجاری در میدان ارک و نیاوران و قصر فیروزه نساخته اند. شهرک سوت و کور و تازه ساز و بی زرق و برق و نو توسعه ای است که بدون شک هرگونه یاد پیش از قاجار آن را مختصرا در نوشتجاتی می بینیم که با احوال مولفان آن ها به نیکی آشناییم. مسلما نخستین کاروان سراها و باراندازهای تهران را در اوائل دوران قاجار، همزمان با بنای بازار و در اطراف آن، عمدتا در عهد ناصر الدین شاه ساخته اند. این مطلبی است بی معارض که اثبات آن به نقل و احتجاج ویژه نیاز ندارد. بدین ترتیب مورخ می پرسد آن ردیف کاروان سراهای میان راهی، که به سوی تهران و در عهد صفویه بنا شده، در حالی که هنوز شهری به نام تهران نبوده، کالاهای خود را به کجا، برای مصرف چه کسان و عرضه در چه بازاری حمل می کرده اند؟!!! اگر همین اشاره ی کوتاه، نمایشی بودن نمایه های معماری عهد صفویه، با هدف پوشاندن رد پای ویرانگر قتل عام پوریم را آشکار نمی کند، پس به یادداشت بعد توجه کنید که خردمند را از دانش و در واقع دروغ های موجود در باب تاریخ و فرهنگ و ادب و تمدن این سرزمین بیزار می کند. (ادامه دارد)