آشنایی با ادله و اسناد رخ داد پلید پوریم

   مدخلی بر ایران شناسی بی دروغ و بی نقاب، ۱۰۹  

شاید بتوان گفت که در هیچ کجای جهان، حتی در اسراییل، این همه سمبل و نشان یهودی که در صنایع دستی، نقوش کاشی، منابر چوبی، گچ بری و آیینه کاری، آجر چینی و نورگیرهای سقف، که در مساجد و امام زاده های عهد صفوی می بینیم، قابل دیدار نباشد! خوش بینی وافری در حد آن تمثیل انشاء الله گربه است، لازم می شود که چنین پرچم افرازی همه جانبه ی یهودیان در آثار عهد صفوی را، تنها حاصل تصادف و اتفاق در بازی های گرافیکی آن زمان بپنداریم.

این قطعه ای از نقوش خاتم کاری اصفهان و شیراز است که با همین جزییات، در کاشی های مساجد و امام زاده های عهد صفوی در نقاط بسیاری، به تعدّد تکثیر شده و هنرمندی ویژه ای در تکرار سمبل یهودیان در آن به کار رفته است. یادش به خیر که روحانیت ایران، در سال های پایانی دهه ی چهل به چاپ یکی از این نقوش بر پشت اسکناس های بیست تومانی زمان محمد رضا شاه چنان اعتراض کرد که موجب جمع آوری آن ها شد. حالا اگر هزار بار به آقایان تذکر دهید که همان نقش منفور را به هر بهانه و در هر کجا تکثیر می کنند و به رخ می کشند، گوش شنوایی پیدا نخواهید کرد، چنان که بارها گفته و نوشته اند که حفظ سمبل زردشتیان، یعنی همان اورمزدای قلابی، بر سر در بانک مرکزی ایران و مقبره موهوم فردوسی و دیگر ساختمان های رضا شاهی، مقبولیت و توجیه عقیدتی و حتی ملی ندارد، کسی خود را موظف به توجه نمی بیند!

 

نقش بالا را از کاور بروشور تبلیغاتی شهرداری اصفهان برداشته ام که برای راه نمایی مسافران در کیوسک های شهر توزیع می کنند. آیا هیچ نقش کاشی دیگری جز این یکی، که پر از پرچم اسراییل است، در اصفهان پیدا نمی شد تا به عنوان سمبل معماری صفوی به بازدید کنندگان معرفی کنند؟!!! با این همه سخن اصلی این بررسی ها در این باب است که نه سرمایه و نه برنامه ریزی و نه اجرای پروژه های تولیدی و زیر بنایی صفوی، با پیشینه ی ملی ارتباطی ندارد و به تمامی وارداتی است، زیرا که پیش تر معلوم شد که حتی به یک نمونه از این گونه تظاهرات زیر بنایی در دوران ماقبل صفوی بر نخورده ایم که الگویی ملی برای توسعه ی آن ها قرار دهیم. 

«تنوع و ویژگی های کاروان سراهای ایران شگفتی برانگیز است، به طوری که با بررسی و مطالعه می توان دریافت که هر یک از این کاروان سراها با نقشه ی خاصی ساخته شده است و دو کاروان سرا با نقشه ی واحد و مشابه دیده نمی شود». (محمد یوسف کیانی و ولفرام کلایس، کاروان سراهای ایران، پیش گفتار)

آیا حیرت نمی کنید؟!! در کتاب بالا قریب پانصد کاروان سرا با نقشه و مشخصات جغرافیایی و معماری معرفی شده که حتی دو عدد آن، با اسناد درست، ماقبل صفوی نیست به طوری که بی مجامله باید قبول کرد ساخت این باراندازها آغازی جز در صفویه ندارد و اگر پانصد کاروان سرا را با پانصد طرح و اجرا و مصالح متفاوت در عهد معینی ساخته اند، پس نقشه های اجرایی این مراکز، برای سرزمینی که سابقه ی ساخت این گونه ابنیه را ندارد، یا از آسمان باریده و یا همراه مهاجرانی از اقالیم دیگر وارد شده است.

این چشم اندازی بر کاروان سرای سیاه کوه ورامین و در خط زنجیر سلسله کاروان سراهای ری،کاشان و اصفهان، از مسیر کویر است که در باره موقعیت و دوران ساخت آن از جمله در صفحه ۴۳۰ همان کتاب «کاروان سراهای ایران» آمده است:

« نام کاروان سرا: عباس آباد - سیاه کوه
موقعیت جغرافیایی: جاده ی ری - ورامین
نوع پلان: چهار ایوانی
قدمت: صفوی
تزیینات: سنگ کاری
مصالح ساختمانی: سنگ - آجر»

در چند منبع دیگر که درباره ی بناهای ورامین و کاروان سراهای ایران وجود دارد نیز، همگی به صفوی بودن این بنا اعتراف دارند و از جمله در صفحه ی ۷۰ کتاب «تاریخ اجتماعی ورامین» به تالیف آقایان محمد امینی و همایون رضوان یاد آوری شده است که « قدیم ترین یادگار نوشته های حک شده بر دیوارهای این کاروان سرا تاریخ ۱۰۰۱هجری قمری را دارد». همین جا فرصتی است تا یاد آوری کنم که در بناهای سراسر ایران، و از جمله در مسجد جامع اصفهان و هر ابنیه ی دیگری که مدعی قدمت پیش از صفوی برای آن اند، هرگز یادگار نوشته ای بر دیوارها به خط فارسی ندیده ایم که تاریخ پیش از صفویه را نشان دهد. این مطلب عجیب تنها به ما یاد آوری می کند که یا مردم پیش از صفویه یادگار نویسی بر دیوارها را حرام می دانسته اند و یا با اعتبار بیش تر قبول کنیم که خط و زبان فارسی سوقاتی همراه نورسیدگان صفوی و زبانی مهاجر به ایران از همان عهد است. چنان که زبان ترکی در بیزانس باستانی مهاجر است. موضوعی که باز شکافی آن را به یادداشت های بعد موکول می کنم. 

برای آشنایی با تکنیک فوق ممتاز ساخت، در کاروان سراهای عهد صفوی کافی است به بقایای این آب انبار در همان کاروان سرای سیاه کوه ورامین توجه کنید. دیواره هایی آجری با ملاتی نفوذ ناپذیر که محلی ها را از استخراج آجری سالم از میان آن، ناکام گذارده است و از آن مهم تر سیستم تغذیه ی آب به این مخزن است که به راستی از تکنیک اجرایی و تمدنی ویژه حکایت دارد.

این مجرا و کانال سنگی مجوف که سه کیلومتر درازا دارد، آب چشمه ای را از فراز بلندی های شرقی کاروان سرا به آب انبار می رسانده، که از ظرافت و دقتی باور نکردنی در ساخت بهره برده است. آیا کسی قرینه ای برای این لوله کشی سنگی پر کار و زحمت، در ایران باستان و یا در هزاره ی نخست اسلامی در ایران سراغ دارد، تا سیستم تغذیه ی آب در کاروان سرای سیاه کوه ورامین را تقلید و یا تکمیل شده ی آن بدانیم؟!!!

دیوار سازی بیرونی کاروان سرای سیاه کوه تماما با بلوک های سنگی جدا تراش بالا رفته، که نمی دانیم از چه بابت بر بخشی از آن گچ کشیده اند. شاید بنا بر آن چه در سطور بعد می خوانید، بر این سنگ ها نشانه هایی ثبت بوده است که مردم زمان ما برای دیدار از آن نامحرم شمرده می شده اند.

 

چنان که ظرافت ساخت و طراحی در بناهای داخلی و حجره های صاحبان کالا، در حد فوق تصور است. آیا کسی از ایران ماقبل صفوی، همانندی حتی نسبی، در برآوردن ابنیه ی عمومی و یا اصولا نمونه ای از چنین تدارکات و حجره سازی ها سراغ کرده است، تا این یکی را فرزند بالغ شده ی آن بپنداریم؟!! 

اینک به این علائم معماری که تقریبا بر اکثر بلوک های سنگی کاروان سرای سیاه کوه ورامین از عهد صفوی باقی مانده ، نیک توجه کنید. باید در این باره چه بیاندیشیم: معماران ایرانی عهد صفوی دوره دیده ی دانشگاه های معماری اروپا بوده اند یا باور کنیم که تحول دوران صفوی یک تحول وارداتی محض برای تبدیل یک سرزمین پوریم زده، به مرکزی از تجمع و تولید و تجارت و غیره، برای پنهان کردن واقعیت های تاریخ ایران از دید سیاحانی بوده است که به تدریج از راه می رسیده اند؟!! صاحبان علاقه و حوصله باید بگردند شاید در بقایای ساختمانی صفوی، در حوزه های زیستی خود، از این گونه علائم معماری عهد صفوی بیابند که به همت سازندگان اروپایی بر پا شده است. با این توجه که تمام این گونه نشانه های راه نمای اجرا را، با پایان گرفتن کار ساخت، با خمیر پودر سنگ می پوشانده اند که به مرور زمان با ریختگی خمیر، نمایان شده است. (ادامه دارد) 

+ نوشته شده توسط ناصر پورپیرار در شنبه نوزدهم آبان 1386 و ساعت 12:15 | نظرها در ناریا